समोच्चरित शब्द एवं वाक्य प्रयोग – Samochcharit Shabd Evam Vaky Prayog In Sanskrit
समोच्चरित शब्द–
| 1. अशनायति – खाने की इच्छा करना – क्षुधातः अशनायति। अशनीयति – भोजन पाने की इच्छा करना – भिक्षुकः अशनीयति। |
| 2. अपजानीते – इन्कार करना – दुष्यन्तः स्वाभार्याम् अपजानीते। प्रतिजानीते – प्रतिज्ञा करना – देवव्रतः प्रतिजानीते। |
| 3. अलंकृत्वा व्यर्थ करके – प्रहरणम् अलंकृत्वा। अलंकृत्य – शोभित करके – आसनम् अलंकृत्य नृपः वदति। |
| 4. उपकुरुते – उपकार करना – देशभक्तः उपकुरुते। अनुकरोति – अनुकरण करना – वानरः अनुकरोति। |
| 5. आचार्या अध्यापिका – आचार्या शिष्यान् अध्यापयति। आचार्यानी – आचार्य की पत्नी – आचार्यानी आगच्छति। |
| 6. आह्वयति – बुलाना – माता पुत्रम् आह्वयति। आह्वयते – ललकारना – बालकः बालकम् आह्वयते। |
| 7. आक्रमति – किसी वस्तु का ऊपर उठना – धूम्रः आक्रमति। आक्रमते – ग्रहों का ऊपर उठना – मंगलः आक्रमते। |
| 8. आशी: – आशीर्वाद – जनकः आशीः ददति। आसीः – तुम थे – त्वं रुग्णः आसीः। |
| 9. आयच्छते – ऊपर खींचना – कूपात् रज्जुम् आयच्छते। आयच्छते – फैलाना – भिक्षुकः हस्तम् आयच्छते। |
| 10. अर्धासनम् – आधा आसन युवराजः अर्धासनम् अध्यास्ते आसनार्थम् – आसन का एकभाग – सः मह्यम् आसनार्धम् दत्तवान्। |
| 11. उपाध्याया – अध्यापिका – उपाध्याया शिष्याम् पाठयति। उपाध्यायानी – उपाध्याय की पत्नी – उपाध्यायानी आगच्छति। |
| 12. उत्तिष्ठति – उठना – सः आसनात् उत्तिष्ठति। उत्तिष्ठते – चेष्टा करना – योगी तपः कर्मणि उत्तिष्ठते। |
| 13. उपतिष्ठति – समीप होना – गोपी कृष्णम् उपतिष्ठति। उपतिष्ठते – पूजा करना – मुनिः सूर्यम् उपतिष्ठते। |
| 14. उच्चरति – ऊपर उठना – ऊर्मिः उच्चरति। उच्चरते – आज्ञा न मानना – शिष्यः गुरुवचनम् उच्चरते। |
| 15. उभ – द्विवचन – उभौ गच्छतः उभय – एकवचन – उभयं पश्यमि। |
| 16. उपक्रमते – शुरू करना – सः वक्तुम् उपक्रमते। विक्रमते – पदनिक्षेपणार्थ – वामनः विक्रमते भूमौ। |
| 17. उत्तपते – चमकना – सूर्यः उत्तपते। उत्तपति – गरम करना – अग्नौ उत्तपति जलं सा। |
| 18. उपनयते – उपनयन संस्कार – आचार्यः शिष्यम् उपनयते। उन्नयते – उठाना – यशः उन्नयते सुपुत्रः। |
| 19. एनम् – इसको – एनम् छात्रं वेदम् पाठय। एणम् – हरिण को – एणम् स्वर्णाभं हतवान् रामः। |
| 20. ग्रामात् पूर्व – गाँव के बाहर – ग्रामात् पूर्वः सागरः। ग्रामस्य पूर्वे – गाँव के भीतर – ग्रामस्य पूर्वे श्रमिकाः वसन्ति। |
| 21. गच्छन्ति – जाते हैं. शिक्षकाः विद्यालयात् गच्छन्ति। गच्छन्ती – जाती हुई – मार्गे गच्छन्ती सा दृष्टा। |
| 22. ग्रहीता – ग्रहण करने वाला – राजा करस्य ग्रहीता भवति। ग्रहीता – पकड़ी हुई – करगृहीता सा मया दृष्टा। |
| 23. तिष्ठति – ठहरना – सः पथि तिष्ठति। तिष्ठते – मनोभाव प्रकाशन – गोपी कृष्णाय तिष्ठते। |
| 24. दक्षिणः – दक्षिण में प्रवरः इदानीं दक्षिणे अस्ति। दाक्षिणात्यः – दक्षिण में उत्पन्न – रामानुजम् दाक्षिणात्यः अस्ति। |
| 25. न – नहीं – सा रात्रौ न वदति।। नः – हमलोगों का – पावका नः सरस्वती। |
| 26. नियोज्यः – नियुक्ति के योग्य – अयं अध्यापन कार्ये नियोज्यः। नियोग्यः – नियुक्ति में समर्थ – नियोग्यः प्रबंधकः आगच्छति। |
| 27. पितृवत् – पिता के समान आचार्यः पितृवत् आचरति। पितृमत् – जिसके पिता हैं – पितृमन्तो बालकाः मोदन्ते। |
| 28. पुत्रीयति – पुत्र मानना – गुरुः शिष्यं पुत्रीयति। पुत्रायते – पुत्र के समान आचरण करना – शिष्यः पुत्रायते। |
| 29. पूर्वाह्न दिन का पूर्व भाग – पूर्वाह्न अध्ययनम् कर्त्तव्यम्। पूर्वाहे – पूर्व दिन – पूर्वाहे व्रतार्थिभिः एकभुक्तैः भवितव्यम्। |
| 30. पालयति – पालता है – श्रमिकः धनिकं पालयति। पाययति – पिलाता है – माता दुग्धं पाययति। |
| 31. भोज्य – खाद्य पदार्थ अन्नम् भोज्यम् अस्ति। भोग्य – उपयोग – कर्मफलं भोग्यं भवति। |
| 32. भवति – होता है – बालकः प्रसन्नः भवति। भवती – भवान् का स्त्रीलिंग – भवती कुत्र गच्छति ? |
| 33. मासमधीतम् – पढ़ाने पर कार्य समाप्ति एवं फल प्राप्ति नहीं हुई – तेन मासमधीतम् किन्तु किञ्चदपि न अवगतम्। मासेन अधीतम् – कार्य समाप्त एवं फल प्राप्ति दोनों हुईं – तेन मासेन अधीतम् व्याकरणम्। |
| 34. मुदा – आनंद से – सा मुदा हसति।। मुधा – व्यर्थ त्वं मुधा कृपणं याचसे। |
| 35. महद्वाक्यम् – महान् व्यक्ति का वाक्य – महद्वाक्यं शिरोधार्यं भवति। महावाक्यम् – महान् वाक्य – ग्रंथेषु ऋषीणां महावाक्यं दृश्यते। |
| 36. महाभयम – बहत बड़ा भय – अत्र हि चौरस्य महाभयं वर्तते। महद्भयम् – महान् व्यक्तियों का भय – विद्यालयेषु अपि महद्भयं भवति। |
| 37. यजति – परार्थ यज्ञ – ब्राह्मणः यजमानाय यजति। यजते – आत्मार्थ यज्ञ – मुनिः यजते सदा। |
| 38. यवनी – यवन – स्त्री – यवनी कोमलाङ्गी भवति। यवनानी – यवन – लिपि – यवनानी दुर्बोधा न भवति। |
| 39. वाक्यम् – वाक्य – कृपया, मम वाक्यं शृणु। वाच्यम् – बोलना चाहिए त्वचा इत्थं न वाच्यम्। |
| 40. विनयति – शान्त करना – भार्या भर्तुः क्रोधं विनयति। विनयते – शान्त करना – पतिः स्वक्रोधं विनयते। |
| 41. वदति – कहना/बोलना – सः धर्मं वदति। वदते – निपुणता दिखाना – छात्रः शास्त्रे वदते। |
| 42. विवदन्ते – विवाद करना – ते धनाय विवदन्ते। उपवदन्ते प्रार्थना करना – छात्राः गुरुम् उपवदन्ते। सवदन्ते – परस्पर बातचीत – छात्राः अवकाशाय संवदन्ते। |
| 43. शपति – अभिशाप देना – दुर्वासा मुनिः दुष्टं शपति। शपते – शपथ खाना – माता पुत्राय शपते। |
| 44. संक्रीडति – कूजना – खगाः संक्रीडयन्ते। संक्रीडयते – खेलना – बालकाः संक्रीडयन्ते। |
| 45. स्वेषाम् – अपनों का – सवेषाम् कल्याणम् इच्छन्ति। स्वनाम् – धन – समूह – ज्ञानाय स्वनाम् त्यागः कर्त्तव्यः। |
| 46. सत्वरम् – शीघ्र – सा सत्वरं गता। सत्तरम् – श्रेष्ठकर – ज्ञान धनात् सत्तरम् अस्ति। |
| 47 – स्थला – कृत्रिम भूमि – स्थलाम् गच्छति कृषकः। स्थली – अकृत्रिम भूमि – स्थली अधिशेते सिंहः। |
| 48 – संगच्छति – मिलना – गंगा सागरं संगच्छति। संगच्छते – उपयुक्त होना – शास्त्रम् संगच्छते। |
| 49. अर्यः – स्वामी/वैश्य जाति का – अर्यः सेवन्ते सेवकाः। आर्य – आर्य जाति का – आर्यः रामः आगच्छति। |
| 50. सर्वस्मै – सबके अर्थ में – सर्वस्मै कल्याणम् इच्छति। शर्वाय – शिव के अर्थ में – शर्वाय नमः। |